*Chuyển tiếp tiêu đề gốc ‘“Tôi chỉ ủng hộ nếu là nguồn mở” nên trở thành quan điểm phổ biến hơn’

Một quan ngại thường gặp về các công nghệ mang tính cách mạng là nguy cơ gia tăng bất bình đẳng nếu chúng chỉ phục vụ cho người giàu và có quyền lực.

Dưới đây là trích dẫn từ một chuyên gia lo lắng về hệ quả của việc kéo dài tuổi thọ:

“Liệu có người sẽ bị bỏ lại phía sau? Chúng ta có làm cho xã hội càng trở nên bất bình đẳng hơn hiện nay không?” Tuljapurkar dự báo rằng bùng nổ tuổi thọ sẽ chủ yếu giới hạn ở các nước giàu, nơi công dân có thể chi trả cho công nghệ chống lão hóa và nhà nước đủ nguồn lực đầu tư cho khoa học. Khoảng cách này làm vấn đề tiếp cận y tế càng phức tạp khi người giàu và người nghèo ngày càng xa nhau không chỉ về chất lượng sống mà còn về thời gian sống.

“Các tập đoàn dược lớn nổi tiếng là rất khó khăn khi phải cung cấp sản phẩm cho người không có khả năng chi trả,” ông cho biết.

Nếu công nghệ chống lão hóa được phân phối trên thị trường tự do không kiểm soát, “theo tôi, rất có khả năng chúng ta sẽ có tầng lớp dưới toàn cầu vĩnh viễn, những quốc gia bị giữ nguyên tình trạng tử vong như hiện nay,” Tuljapurkar nói. “Khi điều đó xảy ra, sẽ tạo hiệu ứng vòng lặp tiêu cực. Quốc gia nào bị loại khỏi cuộc chơi sẽ bị loại mãi mãi.”

Dưới đây là quan điểm tương tự từ một bài báo lo ngại về hậu quả của tăng cường di truyền ở người:

Đầu tháng này, các nhà khoa học công bố rằng họ đã can thiệp bộ gene trong phôi người để loại bỏ đột biến gây bệnh. Đây là thành tựu vượt trội, niềm hy vọng lớn cho nhiều bậc cha mẹ. Ai lại không mong muốn ngăn chặn những đau đớn không cần thiết cho con mình?

Nhưng chưa dừng lại ở đó, nhiều người sẽ muốn con mình được hưởng mọi lợi thế về di truyền. Ai có điều kiện sẽ được tiếp cận. Lợi ích này đi kèm các vấn đề đạo đức vượt xa câu hỏi an toàn. Giá thành của những thủ thuật này sẽ tạo ra sự khan hiếm ngày càng lớn, qua đó tiếp tục đẩy mạnh bất bình đẳng thu nhập vốn đã gia tăng.

Các lĩnh vực công nghệ khác cũng ghi nhận quan điểm tương tự:

• Công nghệ số nói chung: https://www.amnestyusa.org/issues/technology/technology-and-inequality/
• Du hành vũ trụ: https://oilprice.com/Energy/Energy-General/What-Does-Billionaires-Dominating-Space-Travel-Mean-for-the-World.html

• Kỹ thuật địa nhiệt mặt trời: https://www.cambridge.org/core/journals/global-sustainability/article/hidden-injustices-of-advancing-solar-geoengineering-research/F61C5DCBCA02E18F66CAC7E45CC76C57

  Chủ đề này xuất hiện trong nhiều chỉ trích về công nghệ mới. Một chủ đề liên đới nhưng khác biệt là việc sản phẩm công nghệ trở thành phương tiện thu thập dữ liệu, giam giữ người dùng trong hệ sinh thái của nhà cung cấp, che giấu tác dụng phụ (ví dụ, vắc-xin hiện đại từng bị chỉ trích như vậy) cùng nhiều hình thức lạm dụng khác. Công nghệ mới thường tạo ra nhiều cơ hội để cung cấp một thứ mà không kèm quyền sở hữu hay thông tin đầy đủ về nó, khiến công nghệ cũ có vẻ an toàn hơn từ góc độ này. Đây cũng là một dạng công nghệ củng cố quyền lực cho nhóm mạnh, nhưng nó là vấn đề về quyền lực của nhà sản xuất đối với người dùng, khác với nỗi lo trước kia về bất bình đẳng truy cập.

  Cá nhân tôi rất yêu thích công nghệ, và nếu chỉ có lựa chọn “tiến xa hơn” hoặc “giữ nguyên”, tôi sẽ chọn tiến xa hơn ở tất cả lĩnh vực trừ số rất ít (như nghiên cứu tăng chức năng, vũ khí, AI siêu trí tuệ) dù tiềm ẩn rủi ro. Bởi xét tổng thể, các lợi ích như sống lâu hơn, khỏe mạnh hơn, xã hội thịnh vượng, đảm bảo vai trò con người khi AI phát triển nhanh, duy trì liên tục văn hóa qua các thế hệ lớn tuổi vẫn hiện diện đều vượt xa mặt trái (vốn thường bị thổi phồng quá mức).

  Tuy nhiên, nếu tôi thử đặt mình vào vị trí của người bi quan hơn về tác động tích cực, hoặc lo ngại nhóm quyền lực sẽ dùng công nghệ để tăng kiểm soát tài chính và quyền lực, hoặc cả hai, thì cảm xúc của tôi dành cho các thiết bị “nhà thông minh” cũng giống như vậy: sự tiện lợi của việc ra lệnh bóng đèn không thể so được với nỗi lo đời sống cá nhân bị Google, Apple theo dõi. Nếu bi quan hơn, tôi cũng sẽ thấy khó chịu với một số công nghệ truyền thông: nếu chúng giúp nhóm quyền lực quảng bá hiệu quả hơn số đông, chúng sẽ bị dùng để kiểm soát, lấn át tiếng nói khác, và lợi ích về thông tin hay giải trí chưa đủ bù đắp cho việc chúng tái phân phối sức mạnh.

Nguồn mở – lối đi thứ ba

Một quan điểm mà tôi cho rằng chưa được đánh giá đúng trong nhiều trường hợp là: chỉ ủng hộ phát triển công nghệ nếu nó là nguồn mở.

Có nhiều luận cứ vững chắc rằng nguồn mở thúc đẩy tiến bộ: ai cũng dễ dàng kế thừa sáng tạo của nhau. Ngược lại, việc bắt buộc nguồn mở có thể làm chậm phát triển vì hạn chế các phương pháp kiếm tiền. Tuy nhiên, hệ quả thú vị nhất khi áp dụng nguồn mở lại liên quan đến nhiều vấn đề ngoài “tốc độ tiến bộ”:

• Nguồn mở mở rộng bình đẳng truy cập: nếu sản phẩm nguồn mở, người ở bất kỳ quốc gia nào đều sử dụng được. Đối với hàng hóa vật lý, người dùng vẫn phải trả chi phí từng sản phẩm, nhưng phần lớn giá cao của sản phẩm độc quyền là do chi phí cố định (như NRE) quá lớn không khuyến khích cạnh tranh, trong khi chi phí sản phẩm thực tế rất thấp (điều này rất đúng trong ngành dược).
• Nguồn mở mở rộng bình đẳng về cơ hội sản xuất: ý kiến phản biện việc phát tận tay sản phẩm (dù tốt như dịch vụ y tế) là nó không giúp người nhận nâng cao kỹ năng, kinh nghiệm và phát triển kinh tế – yếu tố then chốt đảm bảo khả năng tiếp cận cuộc sống chất lượng cao lâu dài (xem ví dụ Magatte Wade nói về viện trợ ở châu Phi). Nguồn mở ngược lại: cho phép bất kỳ ai ở bất kỳ đâu trở thành người sản xuất ở mọi khâu chuỗi giá trị, không chỉ là người tiêu dùng.
• Nguồn mở tăng minh bạch: nếu sản phẩm và cả quy trình sản xuất, tham số được mở, mọi người dễ xác thực sản phẩm đúng như nhà cung cấp công bố, và các bên thứ ba có thể kiểm tra, tìm nhược điểm tiềm ẩn.

• Nguồn mở loại bỏ nguy cơ khóa nhà cung cấp. Nếu sản phẩm nguồn mở, nhà sản xuất không thể đơn phương vô hiệu hóa sản phẩm từ xa, hoặc khi phá sản sản phẩm cũng không bị đóng cửa (xem lo ngại về xe điện tự động vô hiệu hóa khi hãng sản xuất ngừng hoạt động). Người dùng luôn có quyền sửa chữa cho chính mình hoặc thuê đối tác khác.

  Phân tích các công nghệ mang tính cách mạng ở đầu bài:

• Nếu công nghệ kéo dài tuổi thọ bị độc quyền, chỉ tỷ phú và lãnh đạo được dùng (tôi cho rằng giá sẽ giảm nhanh, nhưng bạn có quyền hoài nghi). Nếu nó là nguồn mở, bất kỳ ai cũng có thể dùng và cung cấp rẻ cho người khác.

• Nếu công nghệ tăng cường di truyền người là độc quyền, sẽ tạo tầng lớp siêu giàu được hưởng lợi, số đông khó tiếp cận. (Tôi dự đoán công nghệ này sẽ phổ cập, nhưng chắc chắn vẫn có khoảng cách giữa nhóm ưu tú và số đông). Nếu nó là nguồn mở, cách biệt này sẽ thu hẹp nhiều.
• Với mọi sản phẩm công nghệ sinh học, hệ sinh thái kiểm nghiệm an toàn khoa học mở có thể minh bạch và hiệu quả hơn nhiều so với việc để doanh nghiệp tự kiểm định rồi được cơ quan quản lý phê duyệt hình thức.
• Nếu chỉ một số ít người có thể đi vào vũ trụ, hoàn toàn có nguy cơ chính trị dẫn đến việc một cá nhân hoặc nhóm chiếm giữ cả hành tinh hoặc mặt trăng riêng. Nếu công nghệ phổ cập, không ai có khả năng độc quyền như vậy.

• Nếu xe tự động là nguồn mở, người dùng xác thực được hãng sản xuất không giám sát mình, không bị phụ thuộc hãng để có thể tiếp tục sử dụng xe.

  Bảng tổng hợp luận điểm:

Lưu ý rằng “chỉ phát triển nếu là nguồn mở” là vùng rộng hơn, phản ánh bất định lớn về mức độ tiến bộ thực tế và khả năng giảm rủi ro tập trung quyền lực. Tuy nhiên, nhìn tổng thể, lựa chọn này vẫn hợp lý cho đa số tình huống.

Nguồn mở và rủi ro lạm dụng

Một luận điểm lớn chống lại nguồn mở hóa các công nghệ sức mạnh là rủi ro về hành vi lợi ích tổng bằng không và các dạng lạm dụng phi cấp bậc. Nếu ai cũng sở hữu vũ khí hạt nhân, bất bình đẳng vũ khí sẽ biến mất (đây là vấn đề thực tế: nhiều quốc gia mạnh hiện vẫn thao túng thế giới qua bất đối xứng vũ khí), nhưng cũng gần như chắc chắn dẫn đến thảm họa nhân loại. Một ví dụ về hệ quả xã hội tiêu cực mà không phải hành vi xấu chủ ý là việc ai cũng tiếp cận phẫu thuật thẩm mỹ có thể thành cuộc chơi cạnh tranh tổng bằng không, ai cũng tốn tài nguyên, chấp nhận rủi ro sức khỏe để đẹp hơn số đông, cuối cùng xã hội vẫn không tiến bộ. Một số sản phẩm sinh học có thể tạo ra những hiệu ứng này ở tầm lớn hơn. Nhiều công nghệ (đặc biệt trong lĩnh vực sinh học) nằm giữa hai cực này.

Đây là lý do hợp lý cho lựa chọn đối lập: “Tôi chỉ ủng hộ nếu có kiểm soát chặt bởi các bên gác cổng đáng tin cậy”. Vai trò của bên gác cổng là cho phép trường hợp sử dụng tốt, ngăn ngừa tiêu cực, thậm chí nhận trách nhiệm đảm bảo tiếp cận công bằng cho ai tuân thủ quy tắc. Tuy nhiên, tôi mặc nhiên hoài nghi mô hình này. Lý do là khó tồn tại các bên kiểm soát thực sự liêm chính trong thực tế hiện đại. Nhiều trường hợp sử dụng công nghệ nguy hiểm nhất liên quan quân sự, mà quân đội hiếm khi tự giới hạn mình.

Ví dụ thực tế là chương trình vũ khí sinh học của Liên Xô Soviet bioweapons program:

Dù Gorbachev tỏ ra kiềm chế với SDI và vũ khí hạt nhân, hoạt động của ông về chương trình vũ khí sinh học bất hợp pháp của Liên Xô lại khó giải thích, theo Hoffman.

Khi lên nắm quyền năm 1985, Gorbachev kế thừa chương trình vũ khí sinh học quy mô lớn do Brezhnev khởi xướng, mặc dù Liên Xô đã ký Công ước Vũ khí Sinh học. Ngoài anthrax, Liên Xô còn nghiên cứu đậu mùa, dịch hạch và tularemia – mục tiêu và ý định thực sự không rõ ràng.

“Văn bản của Kateyev cho thấy có nhiều nghị quyết của Ủy ban Trung ương về chương trình vũ khí sinh học, ban hành vào giữa thập niên 80. Khó tin rằng Gorbachev không biết gì về các nghị quyết này,” Hoffman cho biết.

“Thậm chí, có một bản ghi tháng 5/1990 gửi Gorbachev về chương trình vũ khí sinh học – nhưng vẫn chưa nói lên toàn bộ sự thật. Liên Xô đã che giấu với cả thế giới lẫn lãnh đạo của mình.

Một nhận định khác cho rằng chương trình vũ khí sinh học này có thể đã được chuyển giao cho các nước khác (!!) sau khi Liên Xô sụp đổ.

Nhiều quốc gia khác cũng có sai lầm lớn phải chịu trách nhiệm. Tôi không cần dẫn lại các phát hiện về việc nhiều nước tham gia nghiên cứu tăng chức năng và rủi ro liên quan (xem cuốn sách này). Trong không gian phần mềm số (như tài chính), lịch sử weaponized interdependence cho thấy biện pháp phòng lạm dụng có thể nhanh chóng trở thành công cụ áp đặt sức mạnh một chiều của người vận hành.

Điểm yếu khác của hệ thống kiểm soát là nó thường lệ thuộc chính phủ quốc gia, mà các hệ thống chính trị này có thể ưu tiên đảm bảo bình đẳng trong nước, nhưng thiếu tổ chức nào thực sự cam kết bình đẳng giữa các nước.

Để rõ ràng, tôi không khẳng định “bên kiểm soát cũng tệ, nên hãy để mặc tất cả” (đặc biệt với nghiên cứu tăng chức năng). Thay vào đó, tôi nêu hai yếu tố:

• Nếu một công nghệ có đủ rủi ro về “lạm dụng tổng bằng không” khiến bạn chỉ yên tâm khi nó bị kiểm soát tập trung, hãy cân nhắc rằng việc tốt nhất có thể là không phát triển nó (mà đầu tư cho các công nghệ thay thế có hồ sơ rủi ro tốt hơn).
• Nếu có đủ rủi ro “động lực quyền lực” khiến bạn chưa sẵn sàng triển khai, hãy cân nhắc phương án thực hiện nó theo mô hình nguồn mở để đảm bảo mọi người đều có quyền tham gia, hiểu, và kiểm soát công bằng.

Lưu ý “nguồn mở” không đồng nghĩa với “tự do tuyệt đối”. Ví dụ, tôi ủng hộ triển khai địa kỹ thuật theo mô hình nguồn mở và khoa học mở. Nhưng điều này không có nghĩa ai cũng có quyền thay đổi dòng chảy hay phun vật chất vào khí quyển, thực tế là pháp luật và ngoại giao quốc tế đủ kiểm soát các hành vi này. Giá trị của sự công khai là (i) giúp công nghệ dân chủ hóa hơn (nhiều quốc gia tiếp cận, không chỉ một), và (ii) tăng khả năng tiếp cận thông tin để mọi người có thể tự đánh giá hiệu quả, an toàn của những gì đang diễn ra.

Về bản chất, tôi tin rằng nguồn mở là “Schelling point” mạnh nhất để phát triển công nghệ với ít rủi ro tập trung tài sản, quyền lực, thông tin. Người ta có thể xây dựng các tổ chức phức tạp nhằm phân biệt trường hợp sử dụng tích cực và tiêu cực, nhưng trong thế giới hỗn loạn hiện nay, giải pháp hiệu quả nhất là tạo ra quy trình minh bạch, dễ hiểu, công khai để ai cũng có thể tham gia và giám sát.

Trong nhiều trường hợp, những lo ngại này không quan trọng bằng giá trị gia tăng tốc độ phát triển công nghệ (hoặc, ở một số trường hợp, làm chậm đến mức tối đa cho đến khi có biện pháp đối phó hoặc phương án thay thế an toàn hơn). Tuy nhiên, lựa chọn thứ ba – chú trọng hơn vào phong cách phát triển chứ không chỉ tốc độ, đồng thời quy chuẩn nguồn mở như đòn bẩy dễ nhận biết để thúc đẩy tiến bộ – là phương án còn bị đánh giá thấp.

Lưu ý:

1. Bài viết này được đăng lại từ [vitalik]. Bản quyền thuộc về tác giả gốc [vitalik]. Nếu có phản hồi về việc đăng lại, vui lòng liên hệ đội ngũ Gate Learn để được xử lý kịp thời.
2. Tuyên bố miễn trách nhiệm: Ý kiến, quan điểm trong bài viết này phản ánh quan điểm cá nhân của tác giả, không phải khuyến nghị đầu tư.
3. Bản dịch sang các ngôn ngữ khác do Gate Learn thực hiện. Nếu không được phép, nghiêm cấm sao chép, phân phối hoặc đạo văn bài dịch.